Sóng thần là một trong những hiện tượng tự nhiên có sức tàn phá khủng khiếp nhất, gây thiệt hại trên diện rộng chỉ trong vài phút. Vậy cụ thể sóng thần là gì? Hiểu rõ về cơ chế hình thành, đặc điểm và dấu hiệu nhận biết sóng thần là điều vô cùng quan trọng để tăng khả năng ứng phó và giảm thiểu thiệt hại.
Sóng thần là gì?
Sóng thần (tsunami) là chuỗi những đợt sóng biển có năng lượng cực lớn, được tạo ra khi một khối lượng nước khổng lồ trong đại dương bị dịch chuyển đột ngột. Sự dịch chuyển này có thể đến từ động đất dưới đáy biển, phun trào núi lửa, trượt lở đất hoặc thậm chí là tác động của thiên thạch. Sóng thần thường lan truyền trên diện rộng với tốc độ cao, có thể gây thiệt hại nặng nề cho các khu vực ven biển dù vị trí xảy ra sự kiện ban đầu cách đó hàng nghìn kilômét.
Thuật ngữ tsunami có nguồn gốc từ tiếng Nhật, kết hợp giữa từ “tsu” (bến) và “nami” (sóng). Ban đầu, ngư dân Nhật Bản dùng từ này để mô tả những con sóng lớn bất thường ập vào các bến cảng sau khi họ trở về từ biển khơi, dù đôi khi họ không cảm nhận được điều gì bất thường khi đang ở trên đại dương. Lý do là vì khi còn ở ngoài khơi xa, sóng thần có biên độ rất nhỏ, khó nhận ra bằng mắt thường. Tuy nhiên, chiều dài sóng lại có thể lên tới hàng trăm kilômét, tạo nên sức mạnh lan truyền khủng khiếp.
Đừng bỏ lỡ: Dự báo thời tiết hôm nay chuẩn xác nhất
Nguyên nhân hình thành sóng thần
Sóng thần chủ yếu được tạo ra bởi các hiện tượng địa chất lớn, trong đó phổ biến nhất là động đất dưới đáy biển. Tuy nhiên, nhiều yếu tố khác cũng có thể gây ra những cơn sóng thần mạnh không kém.
Động đất do dịch chuyển mảng kiến tạo
Khi đáy biển bị biến dạng đột ngột theo phương thẳng đứng, một lượng nước lớn phía trên nó cũng bị nâng lên hoặc hạ xuống theo. Hiện tượng này thường xảy ra tại các rìa mảng kiến tạo – nơi các mảng lục địa và đại dương va chạm hoặc trượt lên nhau. Những trận động đất mạnh do va chạm mảng có thể khiến đáy biển bị “bật trở lại” sau khi chịu sức ép lớn, tạo ra sự dịch chuyển đột ngột của khối nước và khởi phát sóng thần.
Lở đất dưới đáy biển
Các vụ sạt lở đất quy mô lớn dưới đáy đại dương, dù do động đất gây ra hay tự phát, đều đủ khả năng đẩy một thể tích nước khổng lồ tạo thành sóng thần. Khi trầm tích và đá trượt xuống nhanh chóng, chúng đẩy nước theo hướng lan tỏa mạnh, tương tự việc ném một vật lớn xuống ao hồ nhưng với quy mô lớn hơn rất nhiều.
Phun trào núi lửa
Những vụ phun trào núi lửa lớn dưới biển hoặc trên đảo có thể khiến một phần vách núi sụp xuống biển, gây ra sự dịch chuyển nước đột ngột. Ngoài ra, một vụ nổ lớn do khí và dung nham bên dưới cũng có thể đẩy nước lên, hình thành các đợt sóng lan truyền theo mọi hướng.
Thiên thạch rơi xuống biển
Mặc dù hiếm gặp, sự va chạm của thiên thạch cũng có thể tạo ra sóng thần với năng lượng ban đầu cực lớn. Tuy nhiên, khác với các trận sóng thần do động đất, các đợt sóng này thường giảm nhanh khi lan ra xa vì khu vực tác động có diện tích nhỏ và năng lượng tập trung tại một điểm.
Dù nguyên nhân khác nhau, điểm chung của sóng thần là sự dịch chuyển đột ngột của khối nước lớn. Khi nước bị đẩy lên khỏi vị trí cân bằng, nó sẽ tìm cách phân bổ lại, tạo thành các gợn sóng lan truyền đi xa theo mọi hướng với tốc độ rất lớn.
Các đặc điểm của sóng thần
Sóng thần khác biệt hoàn toàn so với những con sóng thông thường trên mặt biển. Chúng mang theo năng lượng khổng lồ, tốc độ cao và khả năng vượt qua đại dương mà gần như không mất đi sức mạnh ban đầu.
Năng lượng lớn và tốc độ cao
Một cơn sóng thần trung bình có thể lan truyền với tốc độ tương đương máy bay phản lực – khoảng 500–800 km/h khi đang di chuyển ở vùng biển sâu. Trong khi đó, các sóng biển do gió tạo ra chỉ cao vài mét và di chuyển chậm hơn rất nhiều.
Điều đáng chú ý là sóng thần có chu kỳ rất dài, có thể từ 5 phút đến hơn 1 giờ, và chiều dài sóng hàng trăm kilômét. Điều này khiến chúng ít bị phân tán năng lượng khi đi xa. Một cơn sóng thần hình thành tại một bờ biển có thể phá hủy bờ biển khác cách đó hàng nghìn km.
Sóng thần ngoài biển sâu khó nhận biết
Khi ở giữa đại dương, biên độ của sóng thần chỉ khoảng dưới 1 mét, khiến tàu thuyền khó cảm nhận được bất kỳ điều gì bất thường. Tuy nhiên, toàn bộ cột nước từ mặt biển đến đáy biển đều chuyển động theo sóng, tạo nên một khối năng lượng lớn vượt xa bất kỳ dạng sóng nào khác.
Do chiều dài sóng rất lớn, sóng thần được phân loại là sóng nước nông ngay cả khi đang hoạt động giữa đại dương sâu hàng nghìn mét. Tốc độ của chúng phụ thuộc vào độ sâu nước: ở Thái Bình Dương, với độ sâu trung bình 4.000 m, tốc độ có thể đạt 720 km/h.
Dựng đứng khi tiến vào bờ
Khi sóng thần đến gần bờ, đáy biển nông dần khiến tốc độ sóng giảm mạnh, nhưng năng lượng vẫn giữ nguyên. Kết quả là sóng bắt đầu dựng đứng lên, cao hơn và nguy hiểm hơn. Độ cao của sóng có thể đạt mức tương đương tòa nhà nhiều tầng.
Lịch sử từng ghi nhận những cột sóng thần cao hơn 30 mét, như vào năm 1958 tại vịnh Lituya (Alaska), khi một vụ lở đất lớn gây ra sóng thần cao tới 524 mét – kỷ lục lớn nhất từng được đo.
Dấu hiệu của một đợt sóng thần sắp tới
Dù không phải lúc nào con người cũng có đủ thời gian để chuẩn bị, vẫn có những dấu hiệu tự nhiên giúp cảnh báo sớm một trận sóng thần tiềm ẩn:
- Cảm nhận rung chấn mạnh từ động đất, đặc biệt khi không đứng vững.
- Nước biển xuất hiện bong bóng khí, trông như đang sôi.
- Nhiệt độ nước thay đổi bất thường.
- Nước biển có mùi trứng thối hoặc mùi dầu, do khí từ lòng đất trào lên.
- Nước gây kích ứng da khi tiếp xúc.
- Nghe tiếng nổ lớn hoặc âm thanh giống động cơ phản lực, tiếng gió rít mạnh.
- Hiện tượng biển rút sâu một cách đột ngột.
- Mây đen xoáy và xuất hiện ánh đỏ ở đường chân trời.
- Sóng ập vào bờ với âm thanh như tàu hỏa đang lao tới.
- Hàng đàn chim biển bay ngược hướng gió hoặc bay sâu vào đất liền.
- Còi cảnh báo vang lên tại những khu vực có hệ thống giám sát sóng thần.
Trong thực tế, các cơ quan cảnh báo sớm hiện đại dựa vào hệ thống cảm biến đáy biển, phao đo sóng, mạng lưới địa chấn và mô hình tính toán. Nhờ đó, nhiều quốc gia đã có thể đưa ra cảnh báo sớm nhằm giảm thiểu nguy cơ thiệt hại.
Tại sao sóng thần rất nguy hiểm?
Khác với suy nghĩ phổ biến, sóng thần khi vào bờ không phải lúc nào cũng là một cột nước khổng lồ cuộn tròn như trong phim ảnh. Theo mô tả của nhiều chuyên gia địa chất, phần lớn sóng thần trông giống như một dòng nước khổng lồ và cực mạnh dâng lên một cách nhanh chóng, cuốn theo mọi thứ trên đường đi.
Sóng thần nguy hiểm vì:
- Chiều dài lớn: Làn sóng có thể trải dài hàng chục đến hàng trăm kilômét.
- Chiều cao lớn: Một số trận đạt trên 10 mét, thậm chí hơn 30 mét.
- Tốc độ cao: Di chuyển nhanh khiến người dân ven biển khó chạy thoát.
- Lực cuốn trôi mạnh: Có thể kéo theo ô tô, nhà cửa, tàu thuyền, và cả những công trình lớn.
- Ảnh hưởng xa: Một trận động đất cách hàng nghìn km vẫn có thể gây sóng thần.
Thảm họa sóng thần năm 2004 tại Ấn Độ Dương là minh chứng cho sức tàn phá khủng khiếp này. Trận động đất có cường độ 9,1–9,3 độ richter ngoài khơi Sumatra đã gây ra sóng thần khiến hơn 230.000 người thiệt mạng ở 14 quốc gia. Đây là một trong những thảm họa thiên nhiên lớn nhất trong lịch sử nhân loại.
Vụ sóng thần tại Nhật Bản năm 2011 cũng ghi dấu ấn nặng nề, khi sóng cao hơn 10 mét phá hủy hàng loạt khu vực ven biển, gây ra thảm họa hạt nhân nghiêm trọng và thiệt hại hàng trăm tỷ đô la.
Sóng thần là một hiện tượng thiên nhiên nguy hiểm, có khả năng ảnh hưởng trên diện rộng và gây ra thiệt hại vô cùng lớn. Tuy không thể ngăn chặn hoàn toàn, nhưng việc hiểu rõ nguyên nhân, đặc điểm và dấu hiệu cảnh báo sớm sẽ giúp con người chủ động hơn trong công tác phòng tránh. Các hệ thống dự báo thời tiết ngày mai và cảnh báo hiện đại, kết hợp với kỹ năng ứng phó của cộng đồng, là chìa khóa quan trọng giúp giảm thiểu thương vong trước các thảm họa trong tương lai.
Việc tuyên truyền kiến thức về sóng thần là gì, trang bị kỹ năng sinh tồn và xây dựng cơ sở hạ tầng bền vững sẽ góp phần bảo vệ cộng đồng trước những biến động thiên nhiên ngày càng khó lường.
